Azbest: utylizacja azbestu, usuwanie płyt eternitu [krok po kroku]

Jeszcze w latach 60. i 70. ubiegłego wieku azbest był jednym z najbardziej popularnych materiałów stosowanych w budownictwie, zwłaszcza jako eternitowe pokrycie dachów, które zawierało włókna azbestu. Dopiero później okazało się, jak bardzo materiały zawierające azbest stanowią zagrożenie dla zdrowia człowieka i w konsekwencji zaniechano ich produkcji.

Co to jest azbest?

Azbest to nic innego jak minerały krzemianowe w postaci niezwykle wytrzymałych na rozciąganie włókien, które zarazem charakteryzują się dużą elastycznością i odpornością na działanie czynników fizycznych i chemicznych. W naturze występuje prawie 150 minerałów mających postać włóknistą, które rozdzielają się na sprężyste włókna zwane fibrylami podczas procesów przetwarzania. Azbest w zasadzie nie ulega ścieraniu, wykazuje też odporność na wysoką temperaturę, co wykorzystywano przy produkcji tkanin oraz farb ogniotrwałych. Słabo przewodzi zarówno ciepło, jak i prąd, więc chętnie był stosowany jako materiał izolacyjny. Azbest był również kluczowym dodatkiem materiałów cementowo-włóknowych, tak chętnie wybieranych na pokrycie dachów oraz w postaci płyt elewacyjnych. Jego popularność wynikała nie tylko z dobrych parametrów, ale także niskiej ceny.

Wyróżnia się kilka rodzajów azbestu, które różnią się między sobą tym, z jakim metalem tworzą związek oraz długością i średnicą wiązek włókien. Włókna poddawane obróbce mogą rozpadać się cząstki rzędu kilku mikrometrów, a nawet nanometrów. To właśnie średnica i długość włókien decyduje o szkodliwości wyrobów zawierających azbest stosowanych w budownictwie i przemyśle. Największe niebezpieczeństwo stanowią respiralne włókna długie mające ponad 5 mikrometrów, a przy tym bardzo cienkie do 0,01 mikrometra. Z kolei włókna większe najczęściej są zatrzymywane w górnych drogach oddechowych i usuwane następnie przez rzęski, a z tymi bardzo drobnymi w miarę dobrze sobie radzi układ immunologiczny. Nie oznacza to jednak całkowitego bezpieczeństwa dla zdrowia człowieka.

Zdecydowanie największą szkodliwość wykazuje azbest niebieski, czyli krokydolit, które należy do grupy amfiboli. Został on wycofany z produkcji już w latach 80. ubiegłego wieku. W naszym kraju nieco dłużej można było stosować azbest biały, czyli chryzotyl należący do grupy serpentynu, który chętnie był wykorzystywany przy produkcji wyrobów azbestowo-cementowych, a także przędz termoizolacyjnych i wyrobów tkanych. Całkowity zakaz jego używania wydano dopiero w roku 1997. U nas raczej nie spotykało się azbestu brązowego, czyli amosytu, jednak w innych krajach europejskich był często wykorzystywany w formie tynków ognioochronnych.

Azbest występowanie

Wiele osób myśli, że problem dotyczy wyłącznie azbestowo-cementowych pokryć dachowych, jednak pokrycia eternitowe to zaledwie część całości. Prawdą jest, że zanim odkryto ich szkodliwość, zafascynowano się bardzo dobrymi parametrami włókien azbestu. Zwłaszcza niezwykłą wprost wytrzymałością na rozciąganie, elastycznością oraz odpornością na działanie czynników chemicznych i fizycznych, więc wykorzystywano go w różnych wyrobach. To prawie 3 tysiące rozmaitych produktów z azbestem, z czego niemal 85% stanowią materiały budowlane.

Skala występowania azbestu w naszym kraju jest naprawdę duża i wbrew pozorom nie chodzi jedynie o podniszczone dachy budynków wiejskich. Owszem, to właśnie na terenach wiejskich produktów z azbestem będzie najwięcej, ale warto sobie uświadomić, że stosowanie wyrobów budowlanych z jego zawartością było bardzo popularne także w miastach. Azbest wykorzystywano w budownictwie do wykończenia kanałów zsypowych w wieżowcach czy jako element płyt elewacyjnych budynków. Warto o tym pamiętać przy zakupie relatywnie tanich mieszkań w blokach z przełomu lat 60 i 70 ubiegłego wieku. Większość tego typu budynków nie przechodziła większych remontów, więc prawdopodobieństwo , że występują tam wyroby zawierające włókna azbestowe jest się całkiem spore.

Jeżeli podczas stawiania budynku wykorzystano jakieś materiały zawierające azbest, to informacji na ten temat powinna udzielić stosowna spółdzielnia mieszkaniowa bądź zarządca budynku. Stosowanie azbestu do produkcji falistych płyt azbestowo-cementowych były kiedyś niezwykle powszechne, a najwięcej pokryć dachów znajduje się na terenie województwa mazowieckiego i lubelskiego. Oprócz najbardziej popularnego eternitu, to były również płyty KARO wykorzystywane także jako pokrycie dachowe czy też płyty prasowane o zbliżonej zawartości azbestu do eternitu. Należy jednak zauważyć, że jest wiele innych materiałów budowlanych zawierających włókna azbestu w swoim składzie. Płyty użytkowano też jako okładziny zewnętrzne i wewnętrzne np. do:

• szybów windowych,
• przewodów wentylacyjnych,
• rur instalacyjnych,
• przewodów klimatyzacyjnych,
• ścian działowych.

Poza płytami, to mogą być również masy azbestowe do natrysków, które służyły głównie do wykonywania izolacji akustycznej i ognioochronnej. Przy izolowaniu urządzeń grzewczych czy też tworzeniu osłon przeciwpożarowych i ognioochronnych stosowano chętnie płyty azbestowo-cementowe.

Z kolei rury tego typu miały zastosowanie w przewodach kanalizacyjnych, azbest stosowano do rur wodociągowych, kominowych, a także w rynnach spustowych znajdujących się w zsypach śmieci. Do urządzeń ciepłowniczych wykorzystywano otuliny z azbestem, natomiast kształtki azbestowo-cementowe stosowano do przewodów wentylacyjnych, kanałów kominowych i wentylatorowych, podokienników czy też w osłonach rurociągów ciepłowniczych. Co więcej, zawartość włókien azbestu w rurach azbestowo-cementowych wysokociśnieniowych i kanalizacyjnych wynosi aż 22%.

Jak widać nie tylko na dachu i elewacji znajdują się elementy azbestowe, ale także w różnego typu wyrobach cementowych typu rynny, rury spustowe bądź podsufitki albo w płytach sufitowych typu ARTEKS, płytkach ściennych i podłogowych, a ponadto w natryskiwanych powłokach przeciwhałasowych i przeciwpożarowych oraz otulinach i powłokach rur kanalizacyjnych czy kotłów. W wielu przypadkach włókna zostały wbudowane w płyty warstwowe prefabrykowane:

• PW3/A,
• PŻ/3W,
• PŻW 3/A/S.

Generalnie rzecz biorąc azbest stosowany był wtedy, kiedy istniała konieczność podwyższonej odporności ogniowej, w zabezpieczeniach elementów narażonych (nawet potencjalnie) na działanie wysokich temperatur. To mogły być klapy przeciwpożarowe, węzły i rury ciepłownicze, ale także wszelkiego typu ciągi telekomunikacyjne, przejścia kabli elektrycznych, tablice rozdzielcze elektryczne, obudowa klatki schodowej czy zabezpieczenia piwnic, elementów ściennych i stropowych strychów, konstrukcji stalowych i dróg ewakuacyjnych. Wyroby azbestowe były też często wykorzystywane w materiałach wygłuszających hałas. Dotyczy to oczywiście budownictwa z lat 60-80. Trzeba mieć świadomość, że każda płyta azbestowo-cementowa (włóknowo-cementowa), zwana dawniej eternitem, zawierała około 13% azbestu o udowodnionym działaniu rakotwórczym. Poziom dopuszczalnego stężenia pyłu azbestowego w powietrzu wynosi 1 000 włókien na 1 m³ powietrza w czasie pomiaru dwudziestoczterogodzinnego i dotyczy to zarówno powietrza wewnątrz pomieszczeń, jak i na zewnątrz.

Czy włókna azbestowe są szkodliwe?

Od wielu lat nikt nie ma żadnych wątpliwości, że włókna azbestowe wyjątkowo niekorzystnie działają na organizm człowieka, a szkodliwość włókien azbestowych jest wysoka. Niebezpieczne są niewidoczne dla oka włókna respiralne, które wnikają głęboko do układu oddechowego i nie mogą stamtąd zostać usunięte ani przez rzęski, ani też przez układ immunologiczny. Niektórzy bagatelizują zagrożenie i uważają, że po kontakcie z produktem zawierającym włókna azbestowe nic im się stało i tak rzeczywiście może się wydawać przez wiele lat, ponieważ szkodliwości azbestu ujawnia się nawet po 20-30 latach i wiele osób nie kojarzy rozwoju nowotworu płuc z wcześniejszym kontaktem z wyrobami zawierającymi azbest. Problem może dotyczyć sporej grupy dekarzy czy pracowników budowlanych, ale nie tylko. Ryzyko pojawienia się chorób wzrasta wraz z większą ilością włókien w powietrzu.

Szacuje się, że niemal 100 tys. osób rocznie umiera z powodu chorób wywołanych kontaktem z azbestem. Głośnym echem odbija się stale rosnąca fala zachorowań na raka płuc, prostaty, tarczycy oraz białaczkę wśród strażaków, policjantów i ochotników, którzy 11 września 2001 roku przeczesywali gruzy zawalonych wież WTC w Nowym Jorku, a przyczyną są właśnie stosowane podczas budowy, a szkodliwe dla zdrowia wyroby zawierające azbest.

Wdychanie włókien skutkuje rozwojem pylicy azbestowej, czyli azbestozy, która objawia się zwłóknieniem śródmiąższowej tkanki płucnej w wyniku długotrwałego drażnienia zarówno mechanicznego, jak i chemicznego komórek. Zmiany wywołane przez wyroby azbestowe powodują obniżenie zdolności wentylacyjnych płuc. Azbestoza bardzo często przeradza się w bardzo groźne nowotwory, głównie rak płuc zlokalizowany zazwyczaj w dolnych partiach płuc.

Równie niebezpieczny okazuje się międzybłoniak opłucnej charakteryzujący się niezwykle wysoką śmiertelnością i krótką przeżywalnością.

Azbest może również powodować rozwój innych rodzajów nowotworów, przede wszystkim krtani, trzustki, żołądka. Często też prowadzi do białaczki i powstania chłoniaków.

Teoretycznie mogłoby się wydawać, że duża odporność wyrobów azbestowych na działanie czynników chemicznych, ścieranie i wysoką temperaturę sprawia, iż zagrożenie dla mieszkańców żyjących w domu pokrytym dachem z zawartością azbestu jest niewielkie. Niektórzy nawet uważają, że dach, którego nie będzie się ruszać nie stanowi żadnego zagrożenia dla zdrowia. To błędne myślenie, ponieważ nawet wytrzymałość eternitu np. na działanie czynników atmosferycznych ma swoje granice. Płyty w ogóle niezabezpieczone również są szkodliwe i trzeba mieć tego świadomość. Zresztą wystarczy spojrzeć na stan techniczny pokryć dachów krytych eternitem 40-50 lat temu. Opady atmosferyczne robią swoje wymywając stopniowo spoiwo cementowe, przez to odsłania się azbest, a jego włókna rozszczepiają się i uwalniają do powietrza. Z czasem tych włókien będzie coraz więcej, a ryzyko też wzrośnie. Przyjmuje się, że rozpad włókien azbestowych następuje, w zależności od zastosowanej technologii, od 20 do 50 lat. Po tym okresie wiele pokryć dachów bądź elewacje eternitowe zaczynają się powoli kruszyć, może także dochodzić do uszkodzeń mechanicznych, jak rozwarstwienia czy pęknięcia. Oczywiście największe niebezpieczeństwo jest związane z różnego rodzaju pracami montażowymi i obróbką płyt, czyli piłowaniem bądź wierceniem. To dlatego usuwaniem pokryć dachowych zawierających azbest powinny się zajmować wyspecjalizowane ekipy. Co więcej, samodzielne usuwanie oraz składowanie eternitu w miejscach do tego niewyznaczonych oznacza naruszenie obowiązującego prawa.

Azbest usunięty do 2032 roku

Zgodnie z dyrektywą unijną oraz rozporządzeniem ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej z 23 października 2003 r. (Dz.U. 2003, nr 192, poz. 1876) nakazuje całkowite usunięcie eternitu do 2032 roku. Proces oczyszczania kraju z azbestu trwa już kilka lat, aczkolwiek nadal wiele domów jest pokrytych dachem eternitowym, a ten niebezpieczny materiał występuje również w systemach dociepleń w formie styropianu z okładziną azbestowo-cementową, w kanałach zsypowych, w rurach przewodów wentylacyjnych czy też rurach wodno–kanalizacyjnych. Ponadto jeszcze nie wszystkie gminy przeprowadziły inwentaryzację azbestową, co może spowolnić proces oczyszczania kraju z azbestu. Szacuje się, że nawet 13 mln ton wyrobów azbestowych znajduje się na terenie kraju, więc skala problemu jest naprawdę duża, tym bardziej że produkty zawierające azbest stosowano w budownictwie w sposób niemal masowy. Aktualnie obowiązuje Program Usuwania Azbestu na lata 2009-2032, a jednym z jego elementów jest informowanie o szkodliwości azbestu, a zwłaszcza namawianie właścicieli domów do usuwania pokryć eternitowych ze swoich domostw. Odpowiednia edukacja okazuje się niezbędna, ponieważ niektórzy mieszkańcy w ramach oszczędności podejmują się samodzielnego demontażu dachu eternitowego i narażają w ten sposób nie tylko siebie na wdychanie ogromnych dawek tej rakotwórczej substancji. Zdarza się też, że w ramach oszczędności stosuje się płynne substancje chroniące przed pyleniem wyrobów zawierających azbest, albo maluje dach eternitowy specjalną wodorozcieńczalną farbą akrylową, jednak takie rozwiązania mają charakter tymczasowy i są dobre na czas oczekiwania do rozbiórki dachu. Nierozsądne jest również układanie blach, blachodachówki bądź falistych płyt bitumicznych bezpośrednio na płytach eternitowych. Kolejność prac powinna być taka, że przed położeniem nowego pokrycia należy zdjąć to wcześniejsze.

Usuwanie wyrobów zawierających azbest

Aktualny stan prac związanych z eliminowaniem wyrobów zawierających azbest na terenie całego kraju można monitorować na stronie bazaazbestowa.gov.pl. Trzeba przyznać, że usuwanie wyrobów azbestowych idzie wolno. Stan na styczeń 2022 roku wygląda tak, że:

• zinwentaryzowano 8 429 795 013 kg azbestu,
• unieszkodliwiono zaledwie 1 339 841 717 kg azbestu,
• pozostało aż 7 089 981 334 kg azbestu.

Co więcej, dane są niepełne, ponieważ nie wszystkie gminy wywiązały się z obowiązku przeprowadzenia inwentaryzacji w tym zakresie. Najwięcej wyrobów azbestowych do usunięcia jest na terenie województwa mazowieckiego, a najmniej w województwie opolskim i lubuskim. Na stronie Baza Azbestowa można również znaleźć listę firm zajmujących się unieszkodliwianiem azbestu, aktualne programy usuwania tego materiału dla konkretnych gmin czy też wykaz istniejących oraz planowanych składowisk

Usuwanie wyrobów zawierających azbest

Wiele osób odkłada w czasie obowiązek usunięcia wyrobów zawierających azbest ze względu na dość wysokie koszty. To nie tylko sama rozbiórka dachu eternitowego z azbestu, która wynosi 30-80 zł/m2, ale również wydatki związane z położeniem nowego pokrycia dachowego. Dlatego warto wiedzieć, że istnieje możliwość uzyskania dofinansowania robót zdjęcia, wywozu i składowania wyrobów zawierających azbest z gminnego bądź powiatowego wydziału ochrony środowiska. Najlepiej zapytać o usuwanie wyrobów azbestowych w urzędzie gminy. Dofinansowanie do usuwania azbestu może wynosić nawet 100%, ale każda gmina ma swoje własne zasady.

Należy również dowiedzieć się o sposób realizacji prac utylizacji azbestu. W niektórych gminach wyłania się na drodze przetargu jedną firmę zajmującą się usuwaniem azbestu i rozliczanie następuje pomiędzy gminą a wybraną firmą. Z kolei w innych gminach każdy wnioskodawca realizuje prace indywidulanie, czyli samodzielnie wybiera firmę do usuwania azbestu, a refundacja z gminy następuje na podstawie wystawionych za usuwanie azbestu przez wykonawcę faktur. W takiej sytuacji konieczne będzie zarówno przedstawienie dokładnego kosztorysu, jak i udokumentowanie przeprowadzenia zdjęcia i wywózki wyrobów azbestowych w pełnej zgodności z obowiązującymi procedurami.

Niestety, nie wszystkie gminy mają wdrożony program utylizacji azbestu, ale w takiej sytuacji należy skorzystać z preferencyjnych kredytów z Banku Ochrony Środowiska. Warto pamiętać, że warunkiem otrzymania dotacji na usuwanie azbestu będzie spełnienie określonych procedur. Przede wszystkim należy złożyć w swoim urzędzie gminnym informację o tym, gdzie znajdują się stare płyty azbestowe. Ponadto konieczne jest wypełnienie stosownego formularza i złożenie przez osobę fizyczną odpowiedniej deklaracji wykorzystania dofinansowania zgodnie z obowiązującym w gminie regulaminem przyznawania dotacji na ten cel bądź konkursem, który zostaje ogłoszony dla mieszkańców na dofinansowanie usunięcia elementów zawierających azbest. Zanim przystąpi się do prac usuwania azbestu, to co najmniej na 30 dni wcześniej należy ten zamiar zgłosić do starostwa powiatowego, aby uzyskać pozwolenie. Również w starostwie będzie dostępna lista firm uprawnionych do usuwania wyrobów zawierających azbest.

Samodzielne próby demontażu dachu z azbestu, albo innych konstrukcji budowlanych z azbestem stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia i nie powinny być w ogóle brane pod uwagę. Należy usuwanie wyrobów zawierających azbest powierzyć wyspecjalizowanym firmom, które mają zezwolenia na pracę z wyrobami zawierającymi azbest, odpowiednio ubranych, wyposażonych i przeszkolonych pracowników oraz pracują z zachowaniem właściwych przepisów technicznych. Co więcej, firmy zajmą się nie tylko samym usuwaniem azbestu, ale również transportem azbestu, a nawet doradztwem w zakresie otrzymania dofinansowania czy też refundacji na usunięcie azbestu.

Właściwy już proces usuwania wyrobów zawierających azbest rozpoczyna się od dokładnego zabezpieczenia terenu i oznakowania go tabliczkami ostrzegawczymi. Jeżeli sąsiednia działka jest zabudowana, to konieczne będzie poinformowanie mieszkańców o pracach, aby mogli zabezpieczyć swoje domostwo, a przede wszystkim dobrze uszczelnić okna. Wszyscy robotnicy muszą mieć specjalną odzież ochronną, czyli kombinezon, rękawice i maski, a nawet pokrycia butów. Najczęściej usuwa się dach eternitowy i trzeba to robić bardzo delikatnie, aby materiał się nie łamał, co powodowałoby unoszenie się dużych ilości groźnego pyłu azbestowego. Dodatkowo azbest zwilża się wodą, żeby pył od razu osiadał na dachu, a nie trafiał do środowiska.

Płyty eternitu umieszcza się w workach foliowych oznakowanych ostrzegawczymi naklejkami i następnie zakrywa plandeką foliową. Azbest wywozi się na składowisko śmieci, gdzie jeszcze zamyka się w szczelnych opakowaniach, a następnie całość się zakopuje. Oczywiście azbest musi być umieszczany na składowiskach odpadów niebezpiecznych.

Według Programu Oczyszczania Kraju z Azbestu docelowo do roku 2032 mają powstać 84 takie składowiska na terenie całego kraju.

Istnieje też alternatywna metoda, która jest dość słabo rozpowszechniona w naszym kraju, a szkoda, ponieważ pozwala na całkowite unieszkodliwienie wyrobów zawierających azbest. Chodzi o witryfikację odpadów z azbestu, polegającą na przetapianiu odpadów azbestowych razem ze szklaną stłuczką. Powstała w ten sposób zeszkliwiona masa jest całkowicie bezpieczna i może zostać ponownie wykorzystana np. jako dodatek do betonu. To zdecydowanie lepsze rozwiązanie niż składowanie azbestu w ziemi i to nawet w dobrze zabezpieczonych opakowaniach, które nie jest przecież tożsame z utylizacją wyrobów zawierających azbest.